Biznesowo o prawie i podatkach.

W pierwszej części artykułu przedstawiłem wprowadzone przez GDDKIA nowe zasady waloryzacji kontraktów w sytuacji znaczącego wzrostu cen materiałów budowlanych i płac pracowników w sektorze budowlanym. Nowe zasady wydają się dalece niesatysfakcjonujące. Czy zatem wykonawca robót budowlanych, który zawarł kontrakt z GDDKiA albo kontrakt z inwestorem niepublicznym, nieprzewidujący możliwości podwyższenia wynagrodzenia z powodu nadzwyczajnego wzrostu kosztów ma jakiekolwiek możliwości uzyskania waloryzacji?

W takiej sytuacji wykonawca może zwrócić się do sądu z powództwem opartym na przepisach kodeksu cywilnego: art. 357 (1) tzw. klauzuli rebus sic stantibus w przypadku umowy, w której wynagrodzenie wykonawcy zostało ustalone w formie kosztorysowej, lub art. 632 § 2 – w przypadku, gdy umowa przewiduje wynagrodzenie ryczałtowe.

Podwyższenie wynagrodzenia kosztorysowego, sądowa waloryzacja wynagrodzenia – klauzula rebus sic stantibus

Zgodnie z pierwszym ze wspomnianych wyżej przepisów: jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może zgodnie z zasadami współżycia społecznego oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy.

Przepis ten stosuje się do wszelkich rodzajów umów, a zatem również do umowy o roboty budowlane. Wykonawca robót budowlanych może zatem wnieść powództwo do sądu, domagając się zmiany wynagrodzenia w przypadku, gdy nastąpiła nadzwyczajna zmiana stosunków. Jednakże dochodzenie podwyższenia wynagrodzenia w tym trybie nie jest bynajmniej łatwe.

• Po pierwsze: powód musi wykazać, iż nastąpiła nadzwyczajna zmiana stosunków. W orzecznictwie sądowym rozumie się przez to sytuację, która nie zdarza się często, jest niezwykła, niespotykana normalnie na rynku. Nie może to być pogorszenie sytuacji dotyczące tylko pojedynczego podmiotu będącego stroną umowy, lecz musi mieć charakter ogólny, odnoszący się do większej liczby przedsiębiorców, a nawet do całego sektora gospodarki. Nie każdy wzrost cen na rynku, nawet znaczny, może być więc uznany za nadzwyczajną zmianę stosunków w rozumieniu art. 357 (1) k.c. Powinna to być zmiana gwałtowna, skokowa, nienotowana normalnie na rynku.
  
  Musi to być ponadto sytuacja niezależna od stron i nieprzewidywalna, a zatem taka, której strony nie mogły przewidzieć przy zawieraniu umowy działając z należytą starannością. Co więcej, w przypadku profesjonalistów, jakimi są firmy budowlane, próg owej staranności jest dodatkowo podwyższony, co jest brane pod uwagę w orzecznictwie sądowym.

• Po drugie: niezbędne jest udowodnienie związku przyczynowego pomiędzy nadzwyczajną zmianą stosunków a grożącą stronie umowy stratą.

• Po trzecie wreszcie: należy wykazać, iż wykonanie umowy za określone w niej wynagrodzenie groziłoby wykonawcy rażącą stratą. W orzecznictwie podnosi się w związku z tym, iż utrata zysku nie jest wystarczającą przesłanką do zastosowania tego przepisu, konieczne jest zagrożenie powstania straty. Strata ta powinna być rażąco wysoka, zgodnie z orzecznictwem nie musi jednak prowadzić do niewypłacalności wykonawcy.

Pomimo tych wszystkich trudności możliwość uznania gwałtownego wzrostu cen materiałów budowlanych (a konkretnie asfaltu) za nadzwyczajną zmianę stosunków uzasadniającą podwyższenie wynagrodzenia wykonawcy robót budowlanych została w ostatnim okresie potwierdzona w orzecznictwie sądowym (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 6 listopada 2017 roku, sygn. VI ACa 1462/13).

Podwyższenie wynagrodzenia ryczałtowego – art. 632 § 2 k.c.

Przepis ten stanowi, że wynagrodzenie ryczałtowe – co do zasady niezmienne – może być podwyższone przez sąd w przypadku, gdy wskutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, wykonanie dzieła groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą. Wprawdzie odnosi się on bezpośrednio do umowy o dzieło, jednak zgodnie przyjmuje się, iż ma on zastosowanie także do umowy o roboty budowlane. Przesłanki dochodzenia podwyższenia wynagrodzenia na podstawie art. 632 § 2 k.c. są zatem zbliżone do podstaw klauzuli rebus sic stantibus, o których była mowa powyżej. Powód musi wykazać wystąpienie istotnej i nieprzewidywalnej zmiany stosunków (chociaż w tym przypadku nie musi to być zmiana nadzwyczajna), grożącej wykonawcy rażącą stratą oraz związek przyczynowy pomiędzy zmianą stosunków a zagrożeniem taką stratą.

Wyłączenie przepisów dotyczących waloryzacji w umowie

Zgodnie z orzecznictwem oba omówione wyżej przepisy mają charakter dyspozytywny, czyli strony umowy mogą wyłączyć lub ograniczyć ich zastosowanie, co z reguły następowało w umowach zawieranych przez GDDKiA. Znaczące ograniczenia możliwości waloryzacji przewidziane zostały również w Warunkach Umowy FIDIC, często stosowanych na rynku budowlanym. Tym niemniej budzi poważne wątpliwości, czy mimo tego całkowite wyłączenie możliwości waloryzacji wynagrodzenia wykonawcy w przypadku istotnej i nieprzewidywalnej zmiany stosunków jest dopuszczalne.

W odniesieniu do zamówień publicznych w orzecznictwie Krajowej Izby Odwoławczej stwierdzono, iż dyspozytywny charakter tych przepisów nie uprawnia Zamawiającego do jednostronnego kształtowania zobowiązania w sposób, który odbiera stronom umowy prawo do obiektywnego, niezależnego uregulowania przez sąd stosunków między stronami w przypadku zaistnienia wyjątkowych sytuacji, niemożliwych do przewidzenia w umowie (por. wyrok KIO z 15 lutego 2018 r. sygn. KIO 173/18).

W tej sytuacji nawet w przypadku, gdy w kontrakcie budowlanym wyłączono zastosowanie przepisów art. 357 (1) k.c. i art. 632 § 2 k.c., wykonawca nie jest bez szans i nie można wykluczyć, iż sąd w konkretnym przypadku przychyli się do żądania podwyższenia wynagrodzenia za roboty budowlane.

Mam nadzieję, że artykuł wzbudził Państwa zainteresowanie i okaże się pomocny w procesie negocjacji i podpisywania kontraktów budowlanych oraz ich wykonywania. W przypadku, gdyby jakieś kwestie poruszone w artykule wymagały dalszych wyjaśnień, zapraszam do bezpośredniego kontaktu.

Zapraszam do zapoznania się również z pierwszą częścią cyklu “Waloryzacja kontraktów budowlanych”: Nowe zasady waloryzacji kontraktów budowlanych z GDDKiA.

A może powiadomienie o kolejnych ważnych publikacjach i artykułach? Zapraszam do zapisu na naszą mailową prenumeratę informacyjną – raz w miesiącu przesyłamy zestawienie opublikowanych artykułów z naszego bloga.